Muziek: Gino Taihuttu - Celebes

Het eerste contact tussen Nederland en de Molukken werd gelegd op 5 maart 1599. Er werd gezocht naar dure specerijen en die werden ook gevonden: pala en tjengkeh. Het eerste teken van samenwerking tussen Nederlanders en Molukkers stamt uit 1605 toen de VOC en lokale Molukse vorsten samen definitief de Portugezen uit de Molukse archipel wisten te weren. Deze samenwerking liep alleen al snel ten einde. De VOC dwong het monopolie op kruidnagel en nootmuskaat af, gefaciliteerd door de Nederlandse overheid. De VOC werd vanwege deze handel de grootste multinational in de geschiedenis van de mensheid. Dit ging gepaard met veel geweld tegen de lokale bevolking, zoals de genocide op Banda. De rest van de VOC-periode in de Molukken kenmerkte zich vooral als een relatie tussen overheersers en overheersten.

Over de VOC

Als je de marktwaarde van de VOC in 1637 omrekent naar nu, dan was de VOC toen net zoveel waard als 20 van de huidige grootste beursbedrijven samen. Apple, Samsung, Google-moeder Alphabet, Microsoft, McDonalds, Netflix, Tesla, Amazon en Facebook lijken grote bedrijven, maar in vergelijking met de VOC stellen ze nauwelijks iets voor. Visual Capitalists berekende in 2017 dat de VOC zo'n 7 biljoen euro waard zou zijn.

Bron: Visual Capitalists

Pala en tjengkeh

Tot circa 1600 waren Molukse boeren tegelijkertijd landbezitter, kruidenteler en handelaar. Op Ambon groeiden bomen met tjengkeh (kruidnagel). Ten zuiden van Ambon liggen de Banda-eilanden, waar destijds als enige plek in de wereld bomen met pala (nootmuskaat) groeiden. De muskaatnoten en gedroogde zaadrok van de noot (foelie) verkochten zij aan zeevarende handelaren. De Portugezen bezaten enkele fortjes op de Molukken en wilden een monopolie afdwingen. Dit met tegenzin van de lokale vorsten.

Aankomst van de vloot met zes schepen bij het eiland Ambon en de verovering van het Portugese fort, 21 januari 1605. Onderdeel van de illustraties in het verslag van de tweede reis naar Oost-Indië voor de VOC onder Steven van der Haghen, 1603-1608, No. 12. Bron: Rijksmuseum

Eerste contact in 1599

Het eerste contact tussen Nederland en de Molukken werd gelegd op 5 maart 1599. Een schip van de Compagnie van Verre bereikte - een voorloper van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (hierna: VOC) - de Baai van Ambon. De Nederlanders en Portugezen die in die tijd naar de eilandengroep reisden, waren vooral geïnteresseerd in kruidnagel en nootmuskaat. De financiële winst van deze expeditie was voor de Compagnie van Verre gering, maar de handelskennis en zeemanservaring zou later van onschatbare waarde zijn.

Oprichting VOC

*Originele akte uit 1602 waarmee de VOC het monopolie verkrijgt is door het Nationaal Archief beschikbaar gesteld op hun website*

De gevonden specerijen waren in Europa duur vanwege de vele schakels die in het handelsproces betrokken waren. De VOC werd daarom in 1602 opgericht om bewust handel te drijven mét Azië. Het bedrijf kreeg destijds van de Staten-Generaal het monopolie om als enige Nederlandse bedrijf de komende 21 jaren te handelen ten oosten van Kaap de Goede Hoop. In de praktijk ging het vooral om de handel in specerijen, zoals peper, nootmuskaat en foelie, in wat nu bekend staat staat als Indonesië en de Molukken.

De VOC-schepen voeren niet alleen van Azië naar Nederland. Ook binnen Azië werd handel gedreven. Ook waren er vestigingen van de VOC in onder meer China, Taiwan, Thailand, India, en Iran. In Maleisië zie je nog het Rode Stadthuys en in Sri Lanka is bijna overal langs de kust wel een oud-Nederlands fort.

Samenwerking

De eerste compleet door de VOC gefinancierde vloot voer in 1605 rechtstreeks naar de Molukken. Onder leiding van Steven van der Haghen lukte het om de Portugezen te verjagen. Hierbij kregen ze juist hulp van lokale Molukse vorsten. De Portugezen gaven zich over op Leitimor (het huidige Leitimur Selatan), het zuidelijke schiereiland van Ambon. De lokale vorsten op Ambon tekenden al snel een samenwerkingscontact. Dit bleek eerder een wurgcontract te zijn waarbij zij:

“beloven en zweren de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlandsen, zijne Prinselijke Excellentie en de Gouverneur van Amboyna gehouw en getrouw te zijn, zolang wij leven.”

— Colenbrander en Stokvis in Roofstaat, pagina 113

Grootste multinational ooit

Nadat Van der Haghen met een lading kruidnagelen thuis in Nederland kwam, stegen de VOC-aandelen in waarde. Sindsdien werden er jaarlijkse vloten naar Java en de Molukken gestuurd om op de terugweg ladingen kruiden te verschepen naar Nederland. Dat dit veel geld opleverde blijkt wel uit het netwerk van Nederlandse fortjes en handelsposten, vaak uitgerust met buskruitwapens en kanonnen. Door het monopolie op de handel in kruidnagel kon de VOC uitgroeien tot de grootste multinational in de geschiedenis van de mensheid.

Omvang van het Nederlandse geweld

De VOC probeert, zonder succes, het monopolie te krijgen over de handel in nootmuskaat. De mensen op Banda laten zich niet de wet voorschrijven. De VOC besluit er in 1609 toch maar een vesting te bouwen. Daarom vermoorden de Bandanezen enkele Nederlanders. Het begin van een periode vol oorlog. Jan Pieterszoon Coen, de belangrijkste man van de compagnie in Oost-Indië, organiseert in 1621 een strafexpeditie naar Banda. Van de 15.000 bewoners zijn er nog maar 1.000 over. De rest is gedood, gevlucht of in slavernij afgevoerd naar Batavia. Allemaal om de multinational VOC meer winst te laten maken.

Bron: Nationaal Archief

Tot overheersten gemaakt

De (financiële) drang om te blijven groeien werd groter. De samenwerking met lokale Molukse vorsten liep daarom al snel ten einde toen de VOC het monopolie op de handel in kruidnagel en nootmuskaat met geweld begon af te dwingen. In 1656 lukte dit ook. De rest van de VOC-periode in de Molukken kenmerkte zich vooral als een relatie tussen overheersers en overheersten. De aanwezigheid van de Nederlanders wordt steeds prominenter: ze bezetten grond op Java. Na de ondergang van de VOC in 1800 vallen die gebieden in handen van de Nederlandse staat. De kolonie Nederlands-Indië is in 1816 een feit.