Eindelijk is er een eerlijk boek verschenen over de oneerlijkheid van slavernij en hoe slavernij doorwerkt in de generaties die volgen.

Vier weken geleden werd in Den Haag het boek Staat en Slavernij aangeboden aan demissionair minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Dit boek is tot stand gekomen op initiatief van de Tweede Kamer, die in 2021 een motie aannam om het Nederlandse koloniale slavernijverleden en de gevolgen ervan in kaart te laten brengen. Het resultaat is een bundel van verschillende artikelen. Het past goed bij jouw collectie van Roofstaat en Revolusi. Ik vertel er graag meer over.

De term ‘slavernij’' roept al veel emoties op. Sommige mensen voelen zich niet geroepen om excuses aan te bieden (wat eigenlijk niet relevant is) of vinden dat slavernij destijds bij de tijdsgeest van De Gouden Eeuw hoorde of dat slavernij anno 2023 juist belangrijk is en niet het verleden. Er zijn zelfs discussies over de terminologie: gaat het om 'slaven' of 'tot slaaf gemaakten'? Het varieert van mensen die gedwongen werden om een deel van het land te bewerken voor de Nederlandse elite, tot mensen die echt als bezit en handelswaar werden beschouwd.

Tussen het gebied van Banda Aceh tot Jayapura zijn er duizenden kilometers en 6.000 bewoonde eilanden. Het is niet verrassend dat de rol van slavernij overal anders was, maar het is wel duidelijk dat mensen niet in vrijheid leefden.

Opeenvolgende kabinetten hebben verschillende emoties getoond als het gaat om het Nederlandse koloniale slavernijverleden.. Het moment waarop Balkenende opriep tot een hernieuwde VOC-mentaliteit staat bij veel mensen nog vers in het geheugen. In 2013 merkte Rutte op dat slavernij 'ontmenselijkt' was, maar excuses waren nog niet aan de orde. Datzelfde jaar trok zijn kabinet zelfs de subsidie in van het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee). Het Moluks Historisch Museum wordt sinds enkele jaren gefinancierd door het Ministerie van VWS. De subsidie heeft vooral te maken met het bredere verhaal van Nederlands-Indië en de Molukse overtochten van de voormalige KNIL-militairen, maar is niet zozeer gericht op het koloniale slavernijverleden op de Molukken.

Na de steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht en de druk vanuit onder andere de Caribische eilanden volgde op 19 december 2022 eindelijk de langverwachte excuses van Rutte. De burgemeesters van deze 'grote vier' hadden al eerder excuses aangeboden op basis van onderzoek dat had aangetoond dat hun steden betrokken waren geweest bij slavenhandel. Je doet onderzoek, daar komen resultaten uit en die volg je vervolgens op. Makes sense.

Er is in de tussentijd veel vooruitgang geboekt in het onderzoek naar slavernij, mede dankzij de financiële steun van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Het kabinet heeft dus niet gewacht op het afronden van het onderzoek om excuses aan te bieden. Er werd postuum 'sorry' gezegd tegen alle nazaten van tot slaaf gemaakten. Desondanks blijven de mensenhandel in West-Afrika en het koloniale slavernijverleden in Nederlands-Indië onderbelicht. Het is namelijk waarschijnlijker dat mijn Ambonese voorouders verplicht aan de zijde van de Nederlanders tegen Pattimura vochten dan dat ze op Saparua in opstand kwamen. Maar dat is een educated guess. Ik weet het simpelweg niet. Er zijn termen zoals hongi-tochten, perkeniers en herendiensten die verweven zijn met dorpsverhalen en het ontstaan van pela-schappen, maar de precieze duiding ervan is niet altijd even bekend.

Nu, een half jaar later, verschijnt het boek Staat en slavernij, geschreven door verschillende onderzoekers op het gebied van slavernij. Het voelt een beetje als mosterd na de maaltijd, maar draagt dit boek tenminste iets bij?

Het eerste deel van het boek richt zich vooral op de morele aspecten van het terugkijken op het verleden. Het gaat over hoe we het debat moeten blijven voeren, hoe we het slavernijverleden in het onderwijs moeten verwerken en hoe we veel geld moeten (blijven) investeren in projecten die gericht zijn op slavernij.

Slavernijonderzoek krijgt steeds meer aandacht. Maar het tweede deel van Staat & Slavernij laat zien dat we nog steeds heel weinig weten. Zo bleven vrijgelaten slaven in Suriname na de afschaffing van de slavernij in 1863 nog tien jaar onder toezicht van de staat staan. De staat had de slavernij weliswaar afgeschaft, maar daarmee was de behoefte aan goedkope arbeidskrachten niet plotseling verdwenen. Nog relatief recent werden aan het begin van de vorige eeuw contractarbeiders vanuit Java naar Suriname gebracht, wat eigenlijk een vorm van verkapte slavernij was. Ik heb een Javaans oma met de achternaam Martopawiro. De familienaam Martopawiro is op grote schaal - en op valse voorwendselen - naar Suriname gegaan als ‘contractarbeider’ om nog geen 90 jaar geleden op de plantages te werken voor de Nederlandse elite. Maar waarom weten we hier zo weinig van? Het is dezelfde periode waarin het toneelstuk Gelukszoeker op Sumatra plaatsvond, waarin acteur Joenoes Polnaija de rol van plantagewerker Roeki speelde.

Er staan veel interessante artikelen in Staat & Slavernij. Martijn Stoutjesdijk betoogt bijvoorbeeld dat het niet mogelijk is om een eendimensionaal beeld van 'de kerk' te hebben als het gaat om slavernij, simpelweg omdat er te weinig onderzoek naar is gedaan. Er waren predikanten die zich al tijdens de oprichting van de VOC keerden tegen slavernij, terwijl anderen juist vonden dat bekering noodzakelijk was. Sommige predikanten meenden zelfs dat 'de hemel toch niet voor hen gemaakt was.'

Het eerste deel van het boek is dwingend van toon en schetst vooral de politieke context en het hedendaagse wereldbeeld. Het is gericht op excuses die al een half jaar geleden zijn gemaakt. Daarna volgen de meer kritische artikelen over het gebrek aan onderzoek. En juist op dat gebied is er nog veel te winnen.